De jaren ’70 en ’80 einde aan ongelimiteerde welvaart en bipolaire verhoudingen

De jaren ‘70

De oliecrisis in 1973 volgt uit een conflict tussen de Arabische wereld en de westerse landen over o.a. de steun aan Israël tijdens de Jom Kipoeroorlog. Bovendien vindt de Organisatie van Olieproducerende landen (OPEC) dat de westerse landen te weinig betalen voor de olie. De prijs wordt met 70% verhoogd, de productie wordt beperkt en tegen de Verenigde Staten en Nederland wordt een boycot ingevoerd vanwege de steun aan Israël. In Nederland leidt dit tot de autoloze zondag en rantsoenen op benzine.

De hoogte van de olieprijzen veroorzaakt inflatie en stagnatie van de economie (stagflatie). In 1979 veroorzaakt een tweede oliecrisis een wereldwijde economische crisis waar de olieproducerende landen zelf ook onder lijden, waardoor ze minder makkelijk de prijzen van olie zullen verhogen.

Na dertig jaar komt er een einde aan de oorlog in Indo-China (Frans Indo-chinese oorlog). In 1975 vallen Zuid-Vietnam, Cambodja en Laos in handen van de communistische regimes. Na de dood van Mao Zedong in 1976 komt er ruimte voor meer economische hervormingen in China onder leiding van Deng Xiaoping in 1979. In dat jaar wordt ook de islamitische republiek in Iran uitgeroepen onder leiding van Ayatollah Khomeini (1979) na het vertrek van de Sjah naar Egypte. Het vertrek van de Sjah leidt de tweede oliecrisis in. De stijgende prijzen zet de Nederlandse economie onder druk. Waardoor het Kabinet-Van Agt I moest bezuinigen op lonen en uitkeringen.

In Europa vinden de eerste toenadering plaats tussen de BDR en de DDR onder het beleid van Willy Brandt (Oostpolitiek). Ook de Helsinki-akkoorden verminderen de spanningen tussen de NAVO en het Warschaupact.

In Nederland maar ook in veel andere Noordwest Europese landen slaat de secularisering en deconfessionalisering toe. Vooral de Katholieke volkspartij (KVP) lijdt daar onder. Politiek polariseren linkse en rechtse partijen. Aan de ene kant is spreiding van de macht, kennis en inkomen het motto (kabinet Den Uyl, 1973-1977). Iedereen moet kunnen studeren (kennis) en nivellering (inkomen) waren linkse standpunten. Aan de andere kant werden ethiek en moraal gepredikt tijdens de kabinetten Van Agt (1977-1982). Van Agt pleitte voor de sluiting van abortusklinieken en beperking erotische films. Van Agt werd de eerste leider van het Christelijk Democratisch Appel. Het CDA was een fusie partij van de confessionele partijen (KVP, ARP en CHU).

Het hoogtepunt van de seksuele revolutie bevond zich in de jaren ’70 waarin geëxperimenteerd werd met partnerruil, homoseksualiteit en alle vormen van seks. Ook werd het huwelijk minder belangrijk en lag de nadruk op de individuele vrijheid. Dat betekende ook een einde aan de verzuiling en de preutsheid uit de jaren ’50. In de jaren ’70 namen meer vrouwen deel aan de economie. Er kwamen steeds meer tweeverdieners waardoor het gezamenlijke gezinsinkomen nog enigszins op peil bleef en men niet op grote schaal hoeft te lenen om je levensstandaard op peil te houden. Na de eerste feministische golf voor het vrouwenkiesrecht volgde de tweede feministische golf met de dolle mina’s. De dolle mina’s streden voor gelijke rechten tussen man en vrouw en voor abortus met de leus ‘baas in eigen buik’.

In 1975 wordt Suriname officieel gedekoloniseerd. Indonesië was in 1949 officieel al onafhankelijk verklaard van Nederland de Molukken in 1950. Wel kwamen er in Nederland veel mensen uit Indonesië, de Molukken en Suriname om in Nederland een beter bestaan op te bouwen.

Het vertrouwen in Amerika werd door de verloren oorlogen (Korea en Vietnam) en de watergate affaire (Nixon) ernstig geschaad. Het schandaal leidde in 1974 tot het aftreden van president Nixon. In de Latijns-Amerikaanse landen pakken veel rechtse dictaturen (Pinochet en Videla) de macht die het opnemen tegen de linkse guerrilla bewegingen. De rechtse dictatoren werken samen in de operatie Condor om de linksen uit te roeien.

Wereldwijd maar ook in Nederland worden de jaren ’70 aan de ene kant gekenmerkt door de pacifistische hippiecultuur (make love, not war) waarbij veel subculturen (provo’s, en hippies zich afzetten tegen de mislukte oorlog (Vietnam, 1975). Aan de andere kant worden de jaren ’70 gekenmerkt door de polarisering tussen linkse en rechtse bewegingen.

Naast de flower power bewegingen kwam er ook meer aandacht voor het milieu. In 1972 brengt de Club van Rome in navolging van the Population Bomb het rapport ‘De Grenzen aan de Groei’ uit. Hierin werd een relatie gelegd tussen sterke bevolkingsgroei, de vraag naar voedseltekorten en de relatie tussen economische groei en de gevolgen op het milieu. De mondiale voetafdruk. De inhoud van het rapport werd versterkt door de oliecrisis in 1973 en de eindigheid van (fossiele) bronnen en de toename van de wereldbevolking (Malthusianisme).

Ook het gat in de Ozonlaag kwam aan de orde door de uitstoot van chloorfluorkoolwaterstoffen in de atmosfeer vanuit koelkasten en spuitbussen. De rechtse bewegingen o.a. de rechtse krant de Telegraaf, de RAI en de BOVAG kwamen tegen het rapport in opstand met acties als ‘blij dat ik rij’.

De jaren ‘80

De jaren ‘80 worden ingeluid door de tweede oliecrisis (1979) en grote wereldwijde spanningen. In de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Bondsrepubliek komen conservatieve rechtse partijen aan de macht (Reagan, Thatcher en Kohl). Op wetenschappelijk economisch gebied staat de Chicago school onder leiding van Milton Friedman centraal.

De economie wordt bepaald via de aanbodkant (producenten) en de overheidsbemoeienis moet beperkt worden (Reaganomics). Vakbonden en werknemers kregen minder macht en invloed wat leidde tot grootscheepse stakingen. De economie moet een impuls krijgen via trickle down effecten. Investeren in de sterke economische sectoren leidt tot algemene economische groei waarvan ook zwakkere economische sectoren profiteren. Uit het rapport van de OESO blijkt dat trickle down effecten de laatste 30 jaar niet tot economische groei heeft geleid. De ongelijkheid van inkomens en vermogens zijn zowel mondiaal, nationaal, regionaal, lokaal maar ook vooral op de werkvloer enorm gestegen (verschil tussen bestuurders, leiding en werknemers).

Michail Gorbatsjov ziet de Sovjet-Unie op een bankroet afstevenen door de grootschalige wapenwedloop met de Verenigde Staten en het verlies van moreel gezag binnen de communistische partij. Gorbatsjov was genoodzaakt om in 1985 perestrojka en glasnost toe te laten: radicale hervormingen en openheid. Bovendien zou de Sovjet-Unie niet meer ingrijpen in andere communistische landen in Europa. In Polen valt de regering en wordt gevolgd door de val van andere communistische regeringen in de Oost-Europese landen (Hongarije, Tsjecho-Slowakije, de DDR, Bulgarije en Roemenië). De jaren 80 leiden het einde van de Sovjet-Unie in.

Het kapitalisme komt als overwinnaar uit de bus. Volgens Fukuyama betekent de val van de Sovjet-Unie het einde van de geschiedenis en het einde van de koude oorlog. Een einde van een wereld verdeeld in bipolaire machtsverhoudingen (Verenigde Staten versus Sovjet-Unie). De val van de Sovjet-Unie leidde ook een ander economisch wereldmodel in. De opkomst van het internationale kapitalisme (multinationals). Het beheren, overnemen en verwerven van plaatselijke ondernemingen door overnames en het domineren van de verbruikersmarkt. Dit proces werd gestimuleerd door toenemende liberalisering, privatisering, deregulering en een afname van de democratische controle.

Het wereldsysteem model (vanaf 1974) van Wallerstein  kent drie fasen: kolonialisme (exploiteren grondstoffen uit perifere landen), imperialisme en globalisering. Het is geen systeem van gelijkwaardigheid, maar juist een systeem van wederzijdse afhankelijkheid en uitbuiting bestaande uit drie gebieden: de kern (westerse landen) hebben behoefte aan goedkope grondstoffen, de periferie (derde wereld landen) ruilt deze grondstoffen en voedsel voor hoogwaardige industriële goederen en semi-perifere landen, landen die of mislukte kerngebieden waren (Sovjet Unie) of perifere gebieden in ontwikkeling zijn.

Volgens Wallerstein zijn individuele staten nooit meer voor een hele lange periode ultiem dominant. Staten bloeien op en komen weer in vervalt terecht door o.a. nieuwe technologie, de op- en neergaande bewegingen van de Kondratieff-golven (30-80 jaar). De bloei van de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog en de terugval in de jaren ’70 tot op dit moment (enorme staatsschuld) is daar een voorbeeld van.

In China wordt de Oostkust hervormd tot een markteconomie waardoor er twee stromingen ontstaan: een communistische geleide economie in het westen van China en een markteconomie in het oosten van China.

Tussen Irak en Iran breekt oorlog uit (1980). Het regime van Saddam Hoessein (Soennieten) in Irak wordt nog gesteund door de Verenigde Staten en kon gebruik maken van de chaos in Iran  (na de Iraanse revolutie, Sjiieten) dat tevens een tweede wereldwijde oliecrisis veroorzaakte. Irak was een relatief stabiel land dat profiteerde van de olie opbrengsten en op de internationale markt veel wapens kon kopen.

Ook in deze oorlog werd al een heilige oorlog gevoerd tussen Soennieten (Baath partij, Irak) en (puriteinse) Sjiieten (Iran). Irak viel Iran binnen, maar Iran kon zich door het geografisch lastig in te nemen land goed verzetten en dreef Saddam het land uit. Iran eiste daarna de Sjiitische steden Najaf en Karbala op en stroomde door naar Basra. In deze oorlog zette Saddam alles in om bevolkingsgroepen en militairen uit te roeien o.m. door de inzet van gifgas, graven van loopgraven, mijnenvelden, onder stroom zetten van meren en met olie brandende moerassen. De seculiere westerse landen en koninkrijken verzette zich tegen de puriteinse sjiitische Iraanse opmars en toenemende invloed van Khomeini in het golfgebied. Khomeini zette zich af tegen de Arabische koninkrijken en de westerse seculiere cultuur die in zijn ogen anti islamitisch waren.

Later zette beide landen veelvuldig Scud-raketten in en bestookten ze de belangrijke steden (Bagdad, Teheran, Basra). In 1985 werden Amerikaanse schepen aangevallen in de Perzische Golf. De Amerikaanse militairen schoten een Iraans lijnvliegtuig neer. Iran werd gesteund door de Koerden (die al jaren onderdrukt worden in Irak) en de Talabani. Irak reageerde na de verovering van de Koerden van Halabja met een gifgas bombardement. Irak gebruikte mosterdgas, sarin en tabun. De meeste grondstoffen voor gifgas werden geleverd door de westerse landen (Frankrijk, Nederland, Duitsland en de Verenigde Staten). De Nederlander Frans van Anraat werd bijvoorbeeld veroordeeld voor de levering van verboden stoffen aan Irak.

Rusland valt Afghanistan binnen om het communisme te versterken. De Russen stuiten op zwaar verzet van fundamentalistische islamitische groepering (Moedjahedien, later de Taliban) gesteund door Amerikaanse Stinger luchtdoelraketten. In 1989 moest het Rode Leger zich zelfs terugtrekken uit Afghanistan.

Amerika ondervindt een nieuwe opleving van het zelfvertrouwen door o.a. de Moral Majority. Na het verlies in Vietnam en Korea werden nieuwe christelijke waarden de norm: familiewaarden, aids als straf van god voor homoseksualiteit en campagne voor Bijbelse scholen. In Colombia kwamen grootschalige drugskartels (cocaïne) op onder leiding van Pablo Escobar.

In Nederland werd onder leiding van de kabinetten Lubbers (CDA-VVD) vanaf 1982 tot 1994 strikte bezuinigingspolitiek gevoerd (akkoord van Wassenaar, 1982). De werkloosheid werd bestreden door arbeidsverkorting en vervroegde uittreding in ruil voor loonbeperking. Zo kregen jongeren meer kansen op de arbeidsmarkt en werd de concurrentiepositie verbeterd door de lagere lonen.

Nederland gaat over op kabeltelevisie en in 1989 kreeg Nederland de eerste commerciële zender: RTL-Veronique. De droogte in Afrika leidt tot achtereenvolgende hongersnood in verschillende Afrikaanse landen.

In 1981 werd de hoge snelheidslijn tussen Parijs en Lyon geïntroduceerd. Ook verbeterde de IC-techniek waardoor steeds snellere en goedkopere computers werden geproduceerd voor de consumentenmarkt: Atari, Amiga en de Commadore 64. MS-DOS werd het serieuzere besturingssysteem voor IBM Personal Computer, later ondersteund door Windows (Bill Gates, Microsoft). Apple Macintosh werd de grote concurrent voor de PC (Steve Jobs). Ook ontstaan de eerste intranetten. In de filmwereld braken grote blockbusters door. Films met grote filmsterren als Harrison Ford (Indiana Jones) die grote kassuccessen genereren.

In de jaren ’80 werd de veroorzaker van de ziekte aids ontdekt: het hiv, een snel muterend virus dat het menselijke immuunsysteem aantast. Heroïne groeide wereldwijd enorm. In Nederland werden de eerste coffeeshops voor cannabis opgericht.

Ook leefde de kraakbewegingen in de jaren 80 op. Die ging vaak gepaard met hanenkammen en de punkers cultuur die zich afzetten tegen de maatschappij. Door de wereldwijde economische crisis hebben veel jongeren weinig kans op de arbeidsmarkt: de verloren generatie.

De koude oorlog maakte daarbij veel jongeren bang voor een kernoorlog waardoor er een algemeen pessimisme en doemdenken ontstond. Hierdoor trok een deel van de jeugd zich naar het escapisme, waaronder het snobisme, hyperconsumptie, commerciële popcultuur waarin alles kan en mag zolang je het maar kan betalen (Miami Vice, de film Wall Street, ‘greed is good’). De Yup (young urban professional) is hier een uiting van. Mensen met de hogere inkomens die hun pasverworven rijkdom willen uitdrukken met dure sportauto’s en dure merkkleding.

De suburbanisatie zet door, maar tegelijkertijd komt er meer ruimte voor economische kerngebieden (vierde nota ruimtelijke ordening, 1988). Almere wordt het toevluchtsoord voor arbeiders. De volkswijken worden steeds meer bewoond door grote islamitische gezinnen die steeds minder gastarbeider zijn en steeds meer werkloze immigranten worden. Als reactie hierop ontstaat het Vlaams Blok in België en de Centrum Democraten onder Janmaat in Nederland. De Centrum Democraten worden binnen de politiek en de maatschappij niet serieus genomen en weggezet als een racistische xenofobe partij.

In de jaren ’80 krijgt de New Age beweging meer ruimte. De New Age beweging kijkt uit naar een nieuwe periode van licht en liefde en aanhangers werken aan hun eigen individuele spirituele groei met een overkoepelend holistisch mensbeeld en persoonlijke groei, maar is ook een reactie op materialisme, rationalisme en individualisme.

Na de club van Rome (grenzen aan de groei) pleit het Brundtland rapport in 1987 ook voor eerlijke en duurzame ontwikkeling van welvaart en een schonere leefomgeving. In 1988 publiceerde het RIVM het rapport ‘zorgen voor morgen’ en legt het de basis voor het nationaal milieubeleidsplan (1989) waarin milieudoelstellingen voor 2010 werden geformuleerd.

In 1992 publiceerde de Verenigde Naties het rapport: de grenzen voorbij. Na 1986 gaan veel plannen voor kerncentrales in de ijskast door de ramp in Tsjernobyl met een nucleaire reactor. Greenpeace voert actie tegen de walvisjacht, nucleaire activiteiten, onderzeese atoomproeven en vervuiling van kolencentrales.

Door overmatige uitstoot van ammoniak (veeteelt) en stikstof (verkeer) ontstaat zure regen. Met de komst van de katalysator en milieuwetgeving (op mest) wordt de zure regen beperkt. Ook wordt de visvangst beperkt met visquota om de visstand in stand te houden. Met het storten van afval en lozen van afvalwater is grote vooruitgang geboekt. Het gebruik van motorbrandstoffen en elektrische apparaten kon men minder eenvoudig inperken.

Het Brundtland rapport combineerde economische groei met duurzame ontwikkeling. Voorheen stuitte economische groei vooral op schadelijke milieueffecten. Het Brundtland rapport beperkte economische groei niet meer, maar legt meer focus op de aard van de economische groei. Een groei die vooral gericht moet zijn op duurzaamheid en geen gevaar moest vormen voor toekomstige generaties. De nadruk lag op ecologische modernisering waarbij de kracht van de markt een machtig instrument is bij de verduurzaming van de samenleving. Het bedrijfsleven werd niet meer gezien als eeuwige vijand, maar als partner voor duurzame groei.

Nationaal ligt in Nederland eind jaren 80 en begin jaren 90 de ministeries VROM (milieubeleid) en EZ (economische Zaken) voortdurend met elkaar in de clinch over het klimaat en energiebeleid. Deze strijd wordt in het voordeel van EZ beslecht en past in het tijdsbeeld van meer vrije markt, minder overheid, deregulering, privatisering en de overwinning van het kapitalisme op het communisme.

Er wordt steeds meer uitgegaan van het zelf organiserend vermogen van de samenleving en de eigen verantwoordelijkheid van burgers en bedrijven. Eind jaren 80 en begin jaren 90 was er dan ook veel optimisme over het duurzame beleid. Bedrijven profiteerden van lagere kosten door kostenbesparing. De economische groei zat mee. Het Natuur milieubeleidsplan (1989) (NMP) kreeg veel aandacht en leek goed uitvoerbaar. De twee voorlopers van duurzame ontwikkeling en de aanpak van milieuproblemen kwamen bovendien uit VVD huize (Ed Nijpels en Pieter Winsemius), beide gesteund door premier Lubbers en verantwoordelijk voor de eerste klimaatgolf.

In de popmuziek worden Michael Jackson en Madonna de King en Queen of pop. Ook leeft de rock (Queen, U2, Bruce Springsteen), ska (doe maar, Madness) en pop (Wham, Duran Duran) op. Kenmerkende muziekstijl van de jaren ’80 is new wave en punk. New wave is enigszins donker lastig te classificeren en vaak zweverig. Punk is korte, zeer snelle en harde muziek gericht tegen de mainstream en vaak gefocust op de sociale onvrede in de maatschappij. In de jaren ’80 kwamen ook de grote metal bands op: Metallica, Anthrax, Megadeth en Slayer. In de Verenigde Staten ontstond de hiphop cultuur vanuit de overwegend Afro-Amerikaanse en Latino bevolking eind jaren ’70 begin jaren ‘80. Hiphop is gerelateerd aan rapmuziek, breakbeats, mixtapes maar vormt ook een culturele beweging die de maatschappij een spiegel voor houdt. Hiphop is vooral ontstaan vanuit de zwarte ghetto’s, waarbij gangsta rap het bekendste voorbeeld is.

In de entertainment sector ontwikkelen John de Mol en Joop van den Ende grote commerciële tv-producties en series in Aalsmeer. Hilversum ging steeds minder programma’s maken en kochten steeds meer in bij Endemol. In de jaren ’80 waren de Amerikaanse series als de Knight Rider, Miami Vice en de A-Team erg populair. De compact disc (CD) en de walkman doet zijn intrede en de ‘thuis’ computer (Personal Computer) wordt meer gemeengoed.